Wśród różnych form wypowiedzi, jakich uczą się dzieci w trakcie nauki szkolnej, stosunkowo wcześnie, bo w klasie IV-V szkoły podstawowej pojawia się charakterystyka postaci.
Z opisywaniem ludzi i ich charakterów, z ocenianiem ich postępowania dzieci spotykają się się znacznie wcześniej. To jest jeden ze sposobów poznawania i opisywania siebie oraz otaczającego nas świata.
Ktoś jest grzeczny, inny niegrzeczny, wysoki albo niski, lubimy go albo jest naszym wrogiem. W szkole uczymy się pisać charakterystykę w sposób ujednolicony, uporządkowany, bez mieszania cech zewnętrznych i wewnętrznych.
Postaci literackie, szczególnie te z lektur szkolnych, są zawsze z jakiegoś powodu wybitne. Charakteryzując je, uczniowie poznają przy tej okazji świat wartości bohatera. Dobrze, gdy te wartości będą warte przyswojenia a bohater znajdzie swoich naśladowców.
Jak się pisze charakterystykę postaci?
Najpierw ustalamy, kto ma być bohaterem charakterystyki. To może być postać fikcyjna, literacka albo realna. Nasz bohater może już być wspomnieniem z odległej przeszłości, albo żyjącym w naszych czasach. Odległość czasowa, narodowościowa, czy każda inna nie ma znaczenia co do struktury charakterystyki. Każda z nich składać się powinna z tych samych elementów:
1. Przedstawienie postaci.
To zazwyczaj dość krótkie wprowadzenie. Tu należy napisać jak się bohater nazywa, ile ma lat, kim jest z zawodu, albo czym się zajmuje, gdzie mieszka. Jeśli w dziele literackim nie ma zbyt wielu informacji na temat bohatera, np. nie znamy jego wieku, to możemy użyć określeń typu: stary, młody, niestary, dojrzały, dziecko, młodzieniec itp.
2. Zewnętrzny opis postaci.
To nic innego, jak opisanie wyglądu naszego bohatera. Jeśli w książce jest ten opis zrobiony dokładnie, to możemy opisywać szczegółowo całą sylwetkę, począwszy od głowy, twarzy, a na stopach kończąc. Do tego warto dopisać informacje o sposobie ubierania się.
W przypadku osób żyjących, tych które znamy albo możemy obejrzeć ich zdjęcia, nie ma problemu z zestawieniem cech wyglądu, ale w literaturze nie zawsze dokładnie autorzy opisywali każdy szczegół fizjonomii czy ubioru postaci. Jeśli takich informacji w utworze nie ma, to znaczy, że dla pisarza były one mało istotne i my też powinniśmy je pominąć – nie wolno zmyślać i podawać nieprawdziwych cech charakteryzujących opisywaną postać.
3. Opis wnętrza, czyli charakteru, usposobienia, świata wartości, stosunku do innych ludzi.
O ile dwie pierwsze części charakterystyki mogą być krótkie i niezbyt dokładne, o tyle opis przymiotów charakteru i usposobienia to już zadanie poważne i niełatwe. Wyrażając się bowiem o bohaterze w określony sposób musimy mieć na to dowód w treści dzieła. Jeśli piszemy że ktoś był uparty i odważny, to należy przytoczyć wydarzenie z utworu, które o tym świadczy.
Czasem trudno jest oddzielić cechy charakteru od cech usposobienia. Upór, odwaga, tchórzostwo to cechy charakteru. Pogoda ducha, ponuractwo to przymioty usposobienia. Jeśli mamy informację, to opiszmy również przymioty intelektualne bohatera.
Nawet jeśli mamy problem z zaklasyfikowaniem cech do odpowiedniej grupy, to zawsze warto opisać sposób w jaki opisywana postać odnosi się do ludzi, do ich problemów; jaki jest świat wartości ważnych dla bohatera, a co według niego powinno być zwalczane.
Patrzenie i ocenianie kogoś przez pryzmat działania na rzecz innych ludzi daje obraz znacznie pełniejszy i bardziej prawdziwy, niż opisywane wyczyny samego bohatera.
Jeśli charakteryzujemy postać literacką z lektury szkolnej warto spróbować określić jego stosunek do najwyższych wartości: ojczyzny, Boga, rodziny, przyjaźni.
4. Ocena postaci.
To ta część charakterystyki, gdzie wreszcie możemy pozwolić sobie na swobodniejsze dobieranie słów i argumentów. Tutaj piszemy o tym czy postać nam się podoba czy nie, czy ją cenimy czy potępiamy. Albo czy chcielibyśmy mieć takiego przyjaciela, lub że nie cenimy go w ogóle. Każde stwierdzenie powinno być poparte argumentem. Jeśli coś popieramy albo negujemy zawsze powinniśmy wyjaśnić dlaczego.
O ile pisanie charakterystyki postaci mało skomplikowanej nie wydaje się być trudne, o tyle o tym jak się pisze charakterystykę postaci, które w dziele literackim przechodzą znaczącą przemianę, albo dzieło opisuje ich całe życie, niewielu z nas ma pojęcie. To zadanie wymaga znacznie więcej umiejętności i zręcznego przechodzenia przez różne etapy życia bohatera, tak aby nie mieszać cech charakteru czy wyglądu między sobą.
Jeszcze trudniejszą jest charakterystyka dwóch postaci jednocześnie, tak zwana charakterystyka porównawcza. W każdym akapicie opisujemy kolejno obie postaci i trzeba poświęcić wiele uwagi temu, aby nie pomylić bohaterów.
